Pasek boczny artykułu

Przesłane
1 grudnia 2022
Opublikowane
25 stycznia 2023
Pobieranie
PDF
Statystyczny
Read Counter : 467 Pobieranie : 256

Treść głównego artykułu

Abstrakt

Wielkie Księstwo Litewskiego było jednym  z niewielu państw renesansowej Europy, które zdobyło się na kodyfikacje prawa. W latach 1529, 1566, 1588 doprowadzili do niej  władca i stany.  Przyczynami były poważne zmiany w strukturze społecznej, szybkie przemiany ekonomiczne i polityczne: konieczność wzmocnienia państwa wobec zagrożenia moskiewskiego oraz – również przez to zagrożenie wymuszonego – związku z Koroną Polską. 


            Źródłami kodyfikacji było prawo zwyczajowe Litwy i Rusi, dotychczasowe przywileje, normy prawa polskiego, mazowieckiego, niemieckiego, rzymskiego, kościelnego (katolickiego i prawosławnego) oraz doświadczenia praktyki.


Najdoskonalszy z kodeksów – III Statut składał się z 14 rozdziałów, zawierających 488 artykułów. Kodeks miał ambicję – w miarę – pełnego unormowania prawa politycznego i prawa sądowego: ustroju, praw stanów, prawa prywatnego, karnego, ustroju sądów i ich procedury. Tak jak i poprzednie deklarował zasadę terytorialności prawa. Kodeks stał na stanowisku humanitaryzmu: akcentował zasadę in dubio pro reo, ograniczył odpowiedzialność nieletnich, ubogim przyznawał obrońcę z urzędu, likwidował  większość sytuacji powodujących powstanie niewoli. Pomimo licznych prób – nie udało się doprowadzić do jego nowelizacji. Kwestie w nim nie unormowane zaczęły regulować sejmowe konstytucje, precedensowe wyroki głównych sądów oraz – w XVIII wieku – wykładnia Rady Nieustającej. Praktyka stosowania kodeksu nie zawsze odpowiadała jego literze.


Po  rozbiorach Rzeczypospolitej Rosja stopniowo ograniczała stosowanie przepisów Statutu, ostatecznie kodeks uchylając w 1840 r. W praktyce jednak bardzo długo zachował on pewną aktualność: u schyłku XIX stulecia jeszcze toczono procesy spadkowe oparte na jego artykułach, niektóre zaś instytucje przeszły w sferę zwyczaju, aż do lat dwudziestych XX wieku.


Kodeks ten pełnił też rolę symbolu odrębności Wielkiego Księstwa Litewskiego, zarówno w epoce Rzeczypospolitej, jak i w wieku XIX.


 

Słowa kluczowe

Wielkie Księstwo Litewskie, Statuty litewskie Grand Duchy of Lithuania, Statutes of Lithuania

Szczegóły artykułu

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Referencje

  1. Augustyniak, Urszula. „Specyfika patronatu magnackiego w Wielkim Księstwie Litewskim w
  2. XVII wieku. Problemy badawcze”, Kwartalnik Historyczny CIX: 2002, nr 1, 97-110.
  3. Bairašauskaitė, Tamara. „Kilka uwag o życiu i twórczości Jerzego Ręczyńskiego, autora poematu Dziewica Litwy Emilia Plater”, Rocznik Lituanistyczny T. VI: 2020, 197-220.
  4. Bardach, Juliusz. „Statuty litewskie w ich kręgu prawno-kulturowym”. W Juliusz Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, 9-71, Poznań: Wyd. Naukowe UAM 1988.
  5. Borkowska–Bagińska, Ewa. „Zbiór praw sądowych” Andrzeja Zamoyskiego, Poznań: Wyd. Naukowe UAM 1986.
  6. Borowski, Stanisław. Kodeks Stanisława Augusta. Zbiór dokumentów, Warszawa: Nakładem Towarzystwa Prawniczego 1938.
  7. Bumblauskas, Alfredas. Wielkie Księstwo Litewskie. Wspólna historia, podzielona pamięć Tłumaczenie Alicja Malewska. Warszawa: Muzeum Historii Polski Bellona 2013.
  8. Dyjakowska, Marzena. „Decisiones Lituanicae Piotra Rojzjusza – przykład renesansowego źródła poznania stosowania prawa rzymskiego przed sądem asesorskim w Wilnie. Problemy badawcze i translatorskie”, Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa 2020; 13 (1), 1–15.
  9. Fajnhauz, Dawid. 1863 – Litwa i Białoruś, Warszawa: Wydawnictwo Neriton – IHPAN 1999.
  10. Dziarnowicz, Aleh, „>>Poszukiwanie ojczyzny<<. Dyskurs na temat Wielkiego Księstwa Litewskiego we współczesnym społeczeństwie białoruskim” , W: Dialog kultur pamięci w regionie ULB, red. Alvydas Nikžentaitis i Michał Kopczyński, 134-151 Warszawa: Muzeum Historii Polski 2014.
  11. Głuszak, Marcin. (wyd.), Zbiór rezolucji interpretacyjnych Rady Nieustającej z lat 1786–1788, Łódź: Wyd. UŁ 2014
  12. Godek, Sławomir. "Od czasu ustanowienia naszego kodeksu cywilizacja posunęła się naprzód", czyli o wadach i przewagach III Statutu litewskiego na początku XIX wieku”, W Lietuvos statutas: Temidės ir Klėjos teritorijos, red. Irena Valikonytė ir Neringa Šlimienė, 223-238. Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla 2017.
  13. Godek, Sławomir. III Statut litewski w dobie porozbiorowej, Warszawa: Wyd. UKSW 2012.
  14. Godek, Sławomir. „Elementy prawa rzymskiego w prawie spadkowym I Statutu litewskiego” W Pirmasis Lietuvos Statutas ir epocha, red. Irena Valikonytė, Lirija Steponavičienė, 107-130 Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla 2005.
  15. Godek, Sławomir. Elementy prawa rzymskiego w III Statucie litewskim (1588), Warszawa: Oficyna Naukowa 2004.
  16. Godek, Sławomir. „Wpływ prawa bizantyjskiego na opiekę w Ruskiej Prawdzie i w I Statucie litewskim”, Zeszyty Prawnicze UKSW 1: 2001, 123-147.
  17. Griškaitė, Reda. „Mikalojaus Akelaičio rankraščio Opisanie Wielkiego Księstwa Litewskiego (1862) istorija”, Archivum Lithuanicum T. 11:2009, 205-278.
  18. Jakowenko, Natalia. „Świadomość prawna szlachty w zwierciadle obiegu literatury prawniczej na Wołyniu i Naddnieprzu” W Natalia Jakowenko, Druga strona lustra. Z historii wyobrażeń i idei na Ukrainie XVI-XVII wieku, Tłumaczenie Katarzyna Kotyńska. 95-122 Warszawa: Wyd. UW 2010.
  19. Jerzy Jedlicki, Klejnot i bariery społeczne, Warszawa: PWN 1968 .
  20. Jurkiewicz, Jan. „Kilka uwag o poddaństwie włościan na Białorusi w XVI w. (w związku z pracą M.F. Spiridonowa, Zakrieposzczenije kriestianstwa Biełarussii (XV-XVI ww.), Nawuka i technika, Minsk 1993, s. 220)”, Przegląd Historyczny 87/1: 1996, 95-105.
  21. Kościałkowski, Stanisław. Antoni Tyzenhauz, podskarbi nadworny litewski, t. I, Londyn: Wydawnictwo Społeczności Akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego w Londynie 1970.
  22. Kravets, Maryna, Ostapchuk, Victor. „Cossacks as Captive-Takers in the Ottoman Black Sea Region and Unfreedom in the Northern Countries” W Slavery in the Black Sea Region, c.900–1900. Forms of Unfreedom at the Intersection between Christianity and Islam, Ed.: Felicia Roşu , 250-335. Brill 2022.
  23. Michalski, Jerzy. Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., cz. I, Wrocław-Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1958.
  24. Lappo, Jonas. 1588 metų Lietuvos Statutas, I T., 2 d., Kaunas: Špindulio sp. 1934.
  25. Lazutka, Stanislovas et al. (wyd.), Lietuvos Metrika (1528-1547), 6-oji Teismų bylų knyga, Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla 1995.
  26. Lazutka, Stanislovas. „Pirmojo Lietuvos Statuto 1522 metų redakcijos mįslė”. W Tarp istorijos ir būtovės. Studijos prof. Edvardo Gudavičiaus 70-mečui, red. Alfredas Bumblauskas, Rimvydas Petrauskas, 279-297 Vilnius: Aidai 1999.
  27. Lulewicz, Henryk. Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588, Warszawa: IH PAN – Wydawnictwo Neriton 2002.
  28. Lulewicz, Henryk i Rachuba, Andrzej (opr.), Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1582–1696). Spis, Warszawa: DiG 2007.
  29. Pamiętnik I Zjazdu Prawników Polskich w Wilnie 8–10 VI 1924, „ Rocznik Prawniczy Wileński” II: 1926–1927, zeszyt dodatkowy 1.
  30. Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630-1707), red. Andrzej Rachuba, opr. Henryk Lulewicz, Andrzej Rachuba, Warszawa: DiG 2003.
  31. Morawski, Stanisław, Kilka lat młodości mojej w Wilnie (1818–1825), Warszawa: PIW 1959.
  32. Muzykant, Sz. „Włościańskie prawo spadkowe w województwie poleskim i 5 wschodnich powiatach wojew. Białostockiego”, W Zwyczaje spadkowe włościan w Polsce, cz. 4, 177-304.Warszawa 1929.
  33. Pawlikowska-Butterwick, Wioletta, Jovaiša, Liudas (wyd.), Vilniaus ir Žemaičių katedrų kapitulų statutai, Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2015.
  34. Petrusewicz, Kazimierz. „Zwyczaje spadkowe włościan w województwach wileńskim i nowogródzkim”, W Zwyczaje spadkowe włościan w Polsce, cz. 4, 1-70. Warszawa: Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego 1929.
  35. Piotr Z. Pomianowski, Początki polskiego czasopiśmiennictwa prawniczego. Serya pierwsza „Themis Polskiej”, Warszawa: Campidoglio 2015.
  36. Prawo kryminalne angielskie przez Wilhelma Blakstona zebrane a przez x. T. Ostrowskiego S.P. wytłumaczone i uwagami do prawa polskiego stosownemi pomnożone, t. I, Warszawa: w Drukarni J. K. Mci i Rzeczypospolitey u XX. Scholarum Piarum 1786.
  37. Rachuba, Andrzej (opr.). Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, Warszawa: DiG 2001.
  38. Radziwiłł, Albrycht Stanisław. Pamiętnik o dziejach w Polsce. T. I: 1632–1636. Przeł. i opr. Adam Przyboś i Roman Żelewski. Warszawa: PIW 1980.
  39. Raudeliūnas, Vytautas. „Trečiojo Lietuvos Statuto pataisos (XVI a. pab.)“, W Teisinių institutų raida Lietuvoje XIV – XIX, red. Pranas Dičius et al., 129-141Vilnius: Mintis.
  40. Rolnik, Dariusz. Adam Chmara (1720-1805) – ostatni wojewoda miński w świecie polityki czasów stanisławowskich i jego archiwum, Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego 2022.
  41. Sliesoriūnas, Gintautas. „Sejmiki nowogródzkie w okresie bezkrólewia 1696/97 r. a nadanie językowi polskiemu statusu urzędowego w Wielkim Księstwie Litewskim” W Między Zachodem a Wschodem, red. Jacek Staszewski et al., 209-214.Toruń: Wyd. Adam Marszałek 2002.
  42. „Służebność światła z punktu widzenia Statutu litewskiego”, Wileński Przegląd Prawniczy R. I :1930, nr 5, 162-165.
  43. Sobczak, Jacek. „O dziejach Litwy”, Czasopismo Prawno-Historyczne XLI:1989, z.1, 149-154.
  44. Szafrański, Wojciech. Kodeks Stanisława Augusta, Poznań: Wyd. Poznańskie 2007.
  45. Szpoper, Dariusz. Pomiędzy caratem a snem o Rzeczypospolitej, Gdańsk: Arche, Wydaw. Uniwersytetu Gdańskiego 2003.
  46. Tarkowski,Mikołaj. Polacy na Litwie i Białorusi pod rządami Aleksandra II (1855-1881) Studium historyczno-prawne, Gdańsk: Arche 2018.
  47. Valikonytė, Irena, Lazutka, Stanislovas, Gudavičius, Edvardas, Pirmasis Lietuvos Statutas (1529 m.), Vilnius: Vaga 2001.
  48. Volumina Constitutionum, t. IV: 1641-1668, vol. 1: 1641-1658, wyd. Stanisław Grodziski, Marcin Kwiecień, Krzysztof Fokt, Warszawa: Wyd. Sejmowe 2015.
  49. Volumina Legum T. VII, Petersburg Jozafat Ohryzko 1860.
  50. Wisner, Henryk. Janusz Radziwiłł 1612-1655. Wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa: MADA 2000.
  51. Wisner, Henryk. Rzeczpospolita Wazów, T. III: Sławne Państwo Wielkie Księstwo Litewskie, Warszawa: Wydawnictwo Neriton – IH PAN 2008.
  52. Wisner, Henryk. Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa: Wydawnictwo Neriton – IH PAN 2002.
  53. Wisner, Henryk. „Trzeci Statut i praktyka życia politycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego w czasach Zygmunta III i Władysława IV”, Czasopismo Prawno-Historyczne XLIV: 1992, z. 1-2, 59-63.
  54. Wisner, Henryk. „Trzeci Statut w życiu państwowym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Czasy Zygmunta i Władysława Wazów”, W Z dziejów kultury prawnej. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewięćdziesięciolecie urodzin, 379-387. Warszawa: Liber 2004.
  55. Zakrzewski, Andrzej B. „III Statut litewski a Lew Sapieha”, W Studia z dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego (XVI-XVIII wieku), red. Sławomir Górzyński i Mirosław Nagielski. 457-464.Warszawa: DiG, 2014.
  56. Zakrzewski, Andrzej B. „Statut 1588 roku: gwarancja prawnej suwerenności Wielkiego Księstwa Litewskiego czy złudzenie?” W: Актуальные проблемы истории и культуры, Склад.: Анастасія А. Скеп’ян. Вып. 3. Вялікае Княства Літоўскае: заканадаўчае забеспячэнне дзяржаўнага суверэнітэту. 281-301. Мінск: Беларуская навука, 2022.
  57. Zakrzewski, Andrzej B. „Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksego Michajłowicza. Szlachta wobec nowej władzy” [w:] Litwa w epoce Wazów, red. Wojciech Kriegseisen, Andrzej Rachuba, 207-217. Warszawa: IH PAN – Wydawnictwo Neriton 2006.
  58. Zdrójkowski Zbigniew, Teodor Ostrowski (1750-1802). Pisarz dawnego polskiego prawa sądowego, Warszawa: Wyd. Prawnicze, 1956.
  59. Акты Виленской археографической комиссии. Том XXXIV: Акты относящиеся ко времени войны за Малороссию. Вильна Эл.-Тип. "Русский Почин" 1909.
  60. Вapoнiн, Васiль. „Пахвала караля Жыгiмонта“ Войцеха (Альбрэхта) Гаштаўта i выданне Першага статута Вялiкага Княства Лiтоускага”, w: Pirmasis Lietuvos Statutas ir epocha, red. Irena Valikonytė, Lirija Steponavičienė, 21-34. Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla 2005.
  61. Довбищенко, Михайло. Українськa адвокатура Волині литовсько-польської доби (XVI — початку XVIII ст.), Київ: Центр досліджень адвокатури і права при НААУ, 2019.
  62. Купченко, Константин. „Применение норм Статута 1588 г. в смоленских землях” W Актуальные проблемы истории и культуры Склад.: Анастасія А. Скеп’ян. Вып. 3. Вялікае Княства Літоўскае: заканадаўчае забеспячэнне дзяржаўнага суверэнітэту. 301-311. Мінск: Беларуская навука, 2022.
  63. Старостина, Инна П. „Судебник Казимира 1468 г.”. W Древнейшие государства на территории СССР. 1988–1989. 170-344. Москва: Наука, 1991.
  64. Лазутка, Станисловас. Историческая роль Альбертаса Гоштаутаса в кодификации Первого Литовского Статута [w:] Pirmasis Lietuvos Statutas ir epocha, red. Irena Valikonytė, Lirija Steponavičienė, 14-20. Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla 2005.
  65. Мякишев, Владимир, „Возвращенное наследие. Об экземпляре Литовского Статута 1588 года из фондов Музея истории Могилева”, W Гiсторыя Магiлёва: мiнулае i сучаснасць. Зборнiк навуковых прац удзельнiкаў VIII Мiжнароднай навукова-практычнай канферэнцыi, 26-27 чэрвеня 2013 г., 248-260. Могилев 2013.
  66. Мякишев, Владимир, Язык Литовского Статута 1588 года, Kraków: Lexis 2008.
  67. Радаман, Андрэй А. „Развитие правовой системы. Статут 1588 г.” W: История белорусской государственности, Т. 1: Белорусская государственность: от истоков до конца XVIII в. ред. Ольга Н. Левко, Валентин Ф. Голубев. 443-466. Минск: Беларуская навука, 2018.
  68. Радаман, Андрэй А., „Сістэматызацыя права ВКЛ і пытанне паправы Трэцяга статута ВКЛ на сойміках Новагародскага ваяводства ў 1587—1632 гг.” , Журнал Белорусского государственного университета. История 2018. № 2, 21-31.
  69. Ясинский, Михаил Н. , Уставные земские грамоты Литовско-Русского государства, Киев: Унив. тип. (В.И. Завадского) 1889.
  70. Тальвирская, Зента Я., „Некоторые вопросы общественного движения в Литве и Белоруссии в конце 50-х – начале 60-х годов и подпольная литература”, W Революционная Россия и революционная Польша, ред. Владимир А. Дьяков et al., 5-77. Москва: " Наука"1967.