O potrzebie reformy instytucji niegodności dziedziczenia w świetle zmian proponowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości

Abstrakt

Niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy może stanowić przyczynę wyłączenia od dziedziczenia na podstawie przepisów o niegodności tylko wówczas, gdy jednocześnie wypełnia ustawowe znamiona określonego typu czynu zabronionego, a umyślne przestępstwo, którego dopuścił się spadkobierca przeciwko spadkodawcy zostanie zaliczone przez sąd cywilny do kategorii ciężkich przestępstw w rozumieniu art. 928 § 1 pkt 1 k.c. Uzależnienie dopuszczalności stosowania przepisów o niegodności dziedziczenia od ocen prawnokarnych prowadzi niekiedy do trudnych do zaakceptowania wniosków. Po pierwsze nie zawsze intencjonalne, nacechowane złą wolą i nieustępliwością zachowania spadkobiercy wypełniają ustawowe znamiona przestępstwa określonego typu, co w szczególności dotyczy takich przestępstw przeciwko rodzinie i opiece jak przestępstwo niealimentacji w typie kwalifikowanym (art. 209 § 1a k.k.) czy przestępstwo porzucenia (art. 210 k.k.). Po drugie przeszkodą w zakwalifikowaniu ich do ciężkich przestępstw z art. 928 § 1 pkt 1 k.c. może okazać się zbyt niskie ustawowe zagrożenie. Tymczasem zachowania polegające na niedopełnianiu obowiązków rodzinnych, zwłaszcza jeśli są to obowiązki rodziców względem małoletniego dziecka, powinny być szczególnie napiętnowane, nie tylko moralnie, ale przede wszystkim prawnie i rodzić konsekwencje nie tylko w sferze niemajątkowej, ale skutkować także utratą korzyści o charakterze majątkowym, w tym wynikających z dziedziczenia. W szczególności małoletni spadkobierca nie ma możliwości sankcjonowania zachowań swoich spadkobierców ustawowych, które polegałyby na uporczywym niedopełnianiu obowiązków rodzinnych, w trybie wydziedziczenia czy choćby wyłączenia od dziedziczenia w testamencie negatywnym. De lege lata jedyną instytucją, która w takich przypadkach może mieć zastosowanie jest instytucja niegodności dziedziczenia. Z uwagi na jej ograniczone, determinowane zamkniętym katalogiem przyczyn, zastosowanie, konieczne jest zapewnienie takich rozwiązań prawnych, które umożliwią osiągnięcie tożsamych skutków w postaci sankcjonowania niegodnych zachowań spadkobierców wobec spadkodawców polegających na niewypełnianiu obowiązków rodzinnych niezależnie od prawnej dopuszczalności dokonania przez tych ostatnich wydziedziczenia. Stąd tak istotne jest, aby przepisy o niegodności dziedziczenia pozwalały skutecznie wyeliminować sytuacje, w których powszechne poczucie sprawiedliwości byłoby naruszone ze względu na ustalony porządek dziedziczenia.